Ruimte voor klimaat en energie

Klimaatmitigatie en klimaatadaptatie vragen om regionale klimaat- en energiemaatregelen. Dit zal grote impact hebben en leiden tot schurende belangen, maar biedt ook kansen voor de ruimtelijke kwaliteit.
Binnen de Open Oproep Ruimte voor klimaat en energie zijn 29 lokale en regionale projecten ondersteund die ontwerpend onderzoek hebben verricht naar thema’s rondom klimaatadaptatie en energietransitie, en het betrekken van burgers hierbij, de inpassing van zonnevelden in het landschap, de relatie tussen bovengrond en ondergrond, en het inzetten van energie als aanjager voor gebiedsontwikkeling.

kennis

Essay: Meer dan glas

Landschapsarchitect Merel Enserink en Michiel Roemer van de Duurzame Energiecoöperatie Apeldoorn (deA) discussiëren op locatie in het Gelderse zonnepark Klarenbeek over zonnevelden, biodiversiteit en meervoudig gebruik. Hoe kun je grootschalige zonneparken inpassen in het landschap? En hoe komen de financiële baten ook echt bij de maatschappij terecht?
meer
Ruimte voor klimaat en energie

Essay: De juiste afslagen

Marijke Kellner-van Tjonger, manager energiesysteem bij Gasunie, en stedenbouwkundige Boris Hocks spreken over ruimte voor energie. Welke uitdagingen zijn er met verschillende scenario’s verbonden? En aan welke knoppen kunnen gemeenten en ontwerpers draaien?
meer
Ruimte voor klimaat en energie

Lezing: Klimaat en energie als ontwerpopgave

8 oktober 2021 – Sprekers: Lot Locher, programmamanager klimaatadaptatie voor de metropoolregio Amsterdam, en Bart van Leeuwen, stedenbouwkundige en regionaal ontwerper en beleidsadviseur bij de Provincie Noord-Holland.
meer
Ruimte voor klimaat en energie

Lezing: Klimaat en energie – what's going on?

15 oktober 2021 – Sprekers: Ferdinand Diermanse, expert op het gebied van overstromingsrisico’s en mitigatiemaatregelen bij Deltares, en Jesse Hoffman, onderzoeker en docent bij Urban Futures Studio van de Universiteit Utrecht.
meer
Ruimte voor klimaat en energie

Introductie: Ruimte voor klimaat en energie

Nederland staat voor grote maatschappelijke opgaven die op lokaal en regionaal niveau ruimtelijke implicaties hebben. Denk aan de aanpassing aan een veranderend klimaat, de overstap naar duurzame energie, het vergroten van het bewustzijn rondom deze thema’s en het betrekken van de lokale belanghebbenden. De aanpak van deze opgaven zal onze leefomgeving ingrijpend veranderen en is daarmee een belangrijk ontwerpvraagstuk. Binnen de Open Oproep Ruimte voor klimaat en energie gingen semi(publieke) organisaties en ontwerpers samen op concrete plekken aan de slag om met ontwerpend onderzoek te verkennen hoe deze opgaven lokaal en regionaal, zowel ruimtelijk als in het beleid en de uitvoeringspraktijk van de betrokken partijen, een plek kunnen krijgen. Deze online publicatie toont de resultaten.
meer
Ruimte voor klimaat en energie

projecten

Landschapsdialoog Lieshoutse Heide

De Lieshoutse Heide is een groot, open landschap waar intensief agrarisch gebruik, natuurontwikkeling en wonen wedijveren om ruimte. Daar komt nog een functie bij: in de Regionale Energie Strategie is dit landschap aangewezen als kansrijk voor grootschalige duurzame energieopwekking. Is dit passend te krijgen? In een dialoog met bewoners en direct betrokkenen is nagedacht over energielandschappen. Er zijn nog geen concrete oplossingen gevonden, maar er is wel meer vertrouwen ontstaan en de wil om samen verder te denken over de ontwikkelrichting van het gebied.

Ontwerpen in het veld

Hoe maken we het watersysteem van polder Nijbroek toekomstbestendig? Het historische landschap kan de wateropgave van de 21e eeuw niet meer aan.

Ruimtelijke Waterveiligheidsstrategie Havenstad 2100+

Van havengebied naar nieuwe wijk: in dertig jaar tijd verrijst aan het Noordzeekanaal een stad zo groot als Leiden. Hoe maken we Haven-Stad, met alle klimaatonzekerheden richting 2100+, veilig voor overstromingen vanuit de rivieren en de zee? Nationale en regionale keuzes voor de lange termijn zijn nog niet gemaakt, en klimaatstresstesten kijken naar het tijdsvak tot 2050, maar laten de verre toekomst buiten beschouwing. Terwijl nu al wel grote keuzes worden gemaakt die ook bepalend zijn voor het gebruik na 2050. Met het doel een raamwerk te ontwikkelen dat anticipeert op de toenemende dreiging van het water, ontwikkelde het team elementen voor waterveiligheid die nu al in de gebiedsontwikkeling vastgelegd moeten worden.

Vooruit ontwikkelen van bodem, groen en blauw

Voor Almere Pampus, dat tussen 2030 en 2050 in de diepe en dalende kleipolder aan de westkant van Almere gerealiseerd wordt, ontwikkelde dit team richtinggevende principes voor de omgang met de bodem en het 'vooruit ontwikkelen' van het watersysteem en groen. Vooruit ontwikkelen van bodem, groen en blauw zorgt dat nog extremere regenbuien en hittegolven opgevangen kunnen worden in de toekomst, dat bodemdaling tegengegaan kan worden en dat tijdens het ontwikkelproces het gebied benut kan worden voor kweken van biobased bouwmaterialen zoals lisdodde en kleirijperij.

Het Floragebied

Op en rond het veilingterrein van Royal FloraHolland komt dankzij nieuwe technologie ruimte vrij voor meer dan logistiek rond de bloemenoverslag. Er wordt onderzoek gedaan naar een nieuwe mix van bedrijvigheid, research & development en wonen, waarin meteen meer ruimte is voor een natuurlijker watersysteem. LUZ architecten en de TU Delft ontwikkelden een strategie waarin opvalt dat klimaatadaptatie hier niet wordt gezocht in een fijnmazige verweving van gebouwen en natuur, maar in een duidelijke scheiding tussen die twee. Door de bebouwing te clusteren en zo compact mogelijk te maken, ontstaat een riante tussenruimte die in te zetten is voor natuur en water.

Samenwerken aan een klimaatadaptief RCD

Het gebied rond station Rotterdam Centraal, Rotterdam Central District, is een populair, maar verdicht en versteend centrumgebied met grote uitdagingen op het gebied van duurzaamheid en klimaatadaptatie. Dit project zoekt naar een aanpak waarbij hier gevestigde partijen het gebied stap voor stap samen groener en klimaatadaptiever inrichten. Voor verschillende plekken waar zich kansen voordoen zijn uitwerkingen gemaakt. Het doel is deze eerste ‘speldenprikken’ op het gebied van verduurzaming en kwaliteitsverbetering als dragers van een samenhangend en robuust systeem te gebruiken.

Living LAB 040: bewonersgerichte 4kW-strategie

Het Living Lab 040, dat in het noordelijke deel van Eindhoven 119 experimentele woningen ontwikkelt, zoekt naar oplossingen voor de duurzame stad van morgen. Een belangrijk onderdeel hiervan is de energievoorziening, en het feit dat de elektriciteitsnetten qua capaciteit hun grens hebben bereikt. Zijn er alternatieven te bedenken voor een kostbare en ingrijpende netverzwaring? De uitkomsten van dit ontwerpend onderzoek stemmen positief: het team schetst drie scenario’s om met slimme uitwisselings- en buffersystemen onder die verzwaring uit te komen.

Sociaal groen

Ook mensen met een kleine beurs hebben recht op een gezonde, klimaatadaptieve en groene leefomgeving. Zij zijn daarin afhankelijk van gemeente en woningcorporatie. Goede intenties stranden vaak op: ‘geen budget voor’. Dit project onderzoekt wat er nodig is om ‘Sociaal groen’ structureel op te kunnen nemen in woningbouwprojecten. Cruciaal hiervoor zijn rekenmodellen die de langetermijnopbrengsten en besparingen op het gebied van gezondheid, biodiversiteit en klimaat meenemen, maar ook bevlogen mensen (ambassadeurs), die anderen enthousiasmeren en overtuigen. De overtuigingskracht ligt volgens dit team in een heldere, door alle partijen gedragen werkwijze en in pilotprojecten, die laten zien dat het kán.

Het Energieknooppunt als verdienmodel voor buurtschap Notter-Zuna

In het Overijsselse buurtschap Notter- Zuna hebben bewoners, ondernemers en boeren een gebiedscoöperatie opgericht om zelf energie op te gaan wekken. Maar de zelf opgewekte stroom blijkt op piekmomenten niet aan het net geleverd te kunnen worden: er is netcongestie. De oplossing werd gevonden in lokale energieknooppunten: plekken waar batterijen komen te staan, waterstof kan worden geproduceerd, maar ook een biomassacentrale kan worden ingericht voor het landbouwafval van de boeren.

Landschappen van verlangen

In plaats van zonnepanelen zo goed mogelijk te verstoppen, kun je er ook voor kiezen ze een volwaardig onderdeel te maken van het landschap. Dit lukt alleen als de panelen bijdragen aan de belangen van partijen in de omgeving. Een boer verlangt niet snel naar zonne-energie als het zijn werk, land en identiteit totaal verandert; maar als het een aanvulling is op zijn bestaande businesscase en tegelijkertijd de oogst beschermt tegen extreem weer, wordt het interessant. Dit team werkt aan een toolbox die individuele en collectieve meerwaarde van zonnepanelen inzichtelijk maakt. Uitwerkingen zijn bijvoorbeeld in een laagstamboomgaard waar zonnepanelen de fruitbomen beschermen tegen extreme neerslag, hagel of hitte, of de verticale plaatsing van panelen op akkers.

Watermolenlandschap Kasteren geeft energie

Dit project verkent vanuit verschillende invalshoeken – van bodem en watersysteem tot cultuurhistorie en recreatie – hoe het Dommeldal kan transformeren tot een klimaatadaptief en toekomstbestendig landschap. Een biodivers landschap dat water vasthoudt voor droge tijden, zich leent voor de opwekking van duurzame energie, ruimte biedt aan natte teelten en gebruikmaakt van de recreatiemogelijkheden en elementen uit het historische landschap. Centraal in het plan staat de realisatie van een eigentijdse watermolen die moet gaan fungeren als de aanjager van deze gebiedsontwikkeling.

Vol van impact

De gemeente Rotterdam werkt aan het verduur-zamen van de stad, maar wat leveren fysieke interventies zoals waterpleinen, dakakkers, infiltratietegels en andere ingrepen eigenlijk op voor milieu en maatschappij? Dit team ontdekte dat het meten van impact vaak niet meegenomen wordt in projectplannen, en dat er te weinig over wordt gesproken. Een kaartenset die aan het begin van projecten gebruikt kan worden, helpt om het gesprek over de gewenste impact aan te gaan.

De opdrachtgever woont in de buurt

Hoe kun je bewoners tot actievere stakeholders maken bij de transforma-tie van verouderde wijken met gelaagde problematiek? Dit team deed ont-werpend onderzoek in de naoorlogse Zwolse buitenwijk Dieze, waar veel aan de hand is. Met een plan waarin VVE’s samen een wijkcoöperatie vormen, kunnen geldstromen anders worden in-gezet en worden de bewoners aanjager en zelfs opdrachtgever van de transitie.

Klimaat Keien Kanaleneiland

In Kanaleneiland gaan de komende jaren veel straten op de schop. Er wordt een nieuw gescheiden rioolstelsel aangelegd met extra buffercapaciteit, zodat tijdens stortbuien het risico op overstromingen wordt beperkt. Dit zijn allemaal ondergrondse ingrepen. Het team besloot om met deze klimaatadaptieve maatregelen ook bovengronds kwaliteit te genereren en klimaatverandering beleefbaar te maken. Dit resulteerde in een plan voor een 'klimaatfontein': een object dat uitnodigt tot spel, interactie en contemplatie, en via de verschillende waterstanden begrip voor de wereldwijd stijgende temperatuur en zeespiegel probeert te kweken.

Recepten voor toekomstbestendig Beverwaard

Beverwijk is een arme buurt aan de rand van Rotterdam. Dit project verkent hoe de energie-transitie en klimaatadaptatie hier tegelijkertijd de sociale omstandigheden kunnen verbeteren. Het team heeft de aanpak van het watersysteem op de korte termijn gekoppeld aan een energieplan, dat meer tijd vraagt. Om in de toekomst alle woningen af te kunnen koppelen van het riool en vanuit daar op te schalen, stelt het team voor te beginnen met de scholen: door de schoolpleinen te vergroenen en de leerlingen in te zetten als ambassadeurs, kan draagvlak worden gecreëerd voor de grotere ingrepen in de wijk.

Resilient Leiden Noord

Bij het in samenhang ontwerpen van de onder- en bovengrond komen andere afwegingen kijken dan wanneer je bijvoorbeeld de inpassing van energie-infrastructuur ondergronds en klimaatadaptatie bovengronds los van elkaar ontwerpt. Deze studie maakt aan de hand van het voorbeeld Leiden Noord inzichtelijk waar je als ontwerper op moet letten. Denk hierbij aan het leggen van ondergrondse infrastructuur aan de schaduwkant van de straat, zodat de zonkant beschikbaar blijft voor bomen die hier het beste groeien en hittestress mitigeren. Een ander aandachtspunt is bijvoorbeeld het afstemmen van de beplantingsstrategie en de laadpalenstrategie. Parkeerplekken waar een laadpaal wordt geplaatst kunnen niet makkelijk meer weggehaald worden, waardoor de plaatsing van bomen en planten beperkt wordt.

Koele Plekken in de Rotterdamse Buitenruimte

Hitte is een van de urgente Rotterdamse klimaatopgaven. Vooral in het centrum en de oude stadswijken neemt het 'urban heat island effect' toe. Hoe kan verkoeling een integraal onderdeel worden van de stadvernieuwing?

KRUISBESTUIVEN

Het project Kruisbestuiven wil de gemeente Amsterdam en scholen-koepels verleiden om met tijdelijke en eenvoudige architectonische ingre-pen een klimaat(leer)machine van hun bestaande gebouwen te maken. De basis hiervoor wordt gelegd met een enthousiast netwerk van negen basis-scholen en twee mbo’s in de Indische buurt in Amsterdam Oost. Met Nature Based Solutions, oftewel natuurlijke maatregelen, gaan ze testen wat het beste werkt voor een beter binnen- én buitenklimaat.

Twente op Waterbasis

In het Twentse landschap wordt nu nog veel landbouwgrond beregend om verdroging tegen te gaan. De analyse van dit team laat zien dat dat symptoombestrijding is, die het watersysteem alleen maar meer ontregelt. Een veel structurelere oplossing kan gevonden worden met vier 'knoppen', waarmee de balans van het watersysteem in relatie tot het landgebruik weer hersteld wordt. Deze analyse is onder veel vakmensen wel bekend. Toch blijft het bij de totstandkoming van gebiedsontwikkelingen, omgevingsvisies en dergelijke lastig om de gebiedskarakteristieken en daarmee handelingsperspectieven naar voren te brengen. Dit project focust op een belangrijke eerste stap: het begrijpelijk maken van wat er speelt. Uitgewerkt in een grote praatplaat helpt dit waterschappen en gemeenten om met partners het juiste gesprek te kunnen voeren.

OHM - de weg van de minste weerstand

Grote delen van Noord-Holland kampen met een tekort aan transformator- en verdeelstations. Daardoor dreigen nieuwe woonwijken, supermarkten, bedrijven en industriegebieden zonder stroomvoorziening te komen zitten. Alleen de komende jaren al zijn circa 10 nieuwe transformatorstations nodig en 27 verdeelstations. Daarbij moeten ook nog eens 28 bestaande stations worden uitgebreid. Dat is op zich al lastig - vanwege het gebrek aan grond en stroperige procedures - maar de tijdsdruk maakt het er niet makkelijker op. Het landschap dreigt kind van de rekening te worden. Dit project onderzoekt of dat ook anders kan.

Anderzijds A67

Dit team stelt dat je niet alleen dorpen en steden voor het snelweglawaai moet beschermen met geluidswallen, maar ook natuurgebieden. Broedende vogels en recreërende wandelaars lijden net zo onder geluidoverlast als omwonenden. Voor het A67-traject door natuurgebied de Stabrechtse Heide stellen de ontwerpers multifunctionele geluidsschermen voor die tegelijkertijd ruimte bieden voor zonnepanelen, waterberging en nest- en rustplekken. De aanleg van het scherm kan een impuls voor de hele omgeving zijn. Zo kan een strook langs de snelweg met bijvoorbeeld nieuwe vennen, nieuw bos of nieuwe akkersloten met bloemrijke oevers de verschillende omliggende landschappen versterken.

Ecohof Noorderveer

Ecohof Noorderveer is een CPO- project dat een schoolgebouw uit 1954 omvormt tot 23 duurzame sociale huurwoningen, die klimaatadaptief worden gebouwd. Het project heeft de ambitie om niet alleen energie-neutraal, maar ook hitteneutraal, waterneutraal, circulair en sociaal te worden. Dit ontwerpend onderzoek verkent het watersysteem, waarbij de onderliggende vraag is: lukt het om al het water dat het uitbundige groen in dit complex straks nodig heeft hier te bufferen?

Regionaal Riool

In de provincie Zuid-Holland ligt naar schatting ruim 17 duizend kilometer riolering, waarvan een aanzienlijk deel de komende decennia aan vervanging toe is. Centraal in de aanpak staat het afkoppelen van de hemelwaterafvoer. Dit vermindert de belasting op het stelsel, dat door de woningbouwopgave onder zware druk komt te staan. Door bij rioolvervanging meteen groenblauwe netwerken op stadsniveau aan te leggen, wordt het riool ontlast. Het afgekoppelde water kan in grotere zoetwaterbuffers worden opgevangen aan de rand van steden. Op stadsniveau kunnen waterpartijen en groen de hittestress tegengaan en tegelijkertijd kwalitatieve openbare ruimte opleveren. Door de schaal van dit onderzoek laat het team de noodzaak zien om hier goed op te plannen en om samenwerking tussen beherende en ontwikkelende partijen te stimuleren.

Samen Summa

Dit project onderzoekt hoe de vier gebouwen van het Summa College aan de Sterrenlaan in Eindhoven toekomstbestendig kunnen worden. Een belangrijke sleutel is het enthousiasmeren van studenten, leraren, stakeholders en omwonenden met verleidende inspiratiebeelden en concrete ingrepen. Op basis van de probleemstellingen – te veel verharding en hekken, te weinig prettige verblijfsruimte – is een toolbox opgesteld voor klimaatadaptatie. De tools variëren van groene gevels en daken tot een retentievijver en stadslandbouw. Om te laten zien waar de tools toe kunnen leiden, zijn er inspiratiebeelden voor de korte en lange termijn gemaakt, die ook ingezet kunnen worden op andere mbo’s in Nederland.

Klimaatadaptief verdichten voor naorloogsewijken

Veel naoorlogse wijken kampen met hittestress. Zo ook de Hilversumse wijk Kerkelanden, waar veel ouderen wonen die hier extra veel last van hebben. Hoe kan de verdichting hier gepaard gaan met sociale en klimatologische herontwikkeling? Het team heeft deze naoorlogse stempelwijk geanalyseerd met de microklimaattool ENVI-met en daar conclusies uit getrokken. Strategieën als ‘splitsing’, ‘aanbouw’ of ‘optopping’ gaan gepaard met klimaatadaptieve maatregelen. Die variëren van een verbetering van de energieprestatie tot het gebruik van hitteabsorberende oppervlakken, de aanleg van fonteinen en meer groen. De ENVI-met tool laat zien dat deze ingrepen daadwerkelijk een beter leefklimaat opleveren.

Koppelkansen natuur en klimaatadaptatie bij de energietransitie

Wijkpark Transvaal in Den Haag wordt binnenkort opengelegd voor het realiseren van een warmtenet; een aanleiding om deze werkzaamheden te koppelen met bovengrondse verbeteringen. Bij de aanleg van het warmtenet dwars door het park wordt een werkstrook van circa 15 meter breed gebruikt. De ruimte in deze strook is, vanwege de beperkingen in de ondergrond, als ‘sportstrook’ ontworpen, waarbij de sportvelden ook water bergen. Dit schept ruimte om in de rest van het park juist zoveel mogelijk beplanting en water in te passen, waar kinderen kunnen spelen, dieren als mussen en vleermuizen een thuis kunnen vinden en regenwater uit de omgeving kan worden opgevangen. Dit voorbeeld laat zo zien hoe het warmtenet gebruikt kan worden om het groenblauwe netwerk en de leefbaarheid van de stad te versterken met ingrepen die mens én dier enorm ten goede komen.

Meebewegen in Centraal Holland

Er zijn steeds meer signalen die erop wijzen dat klimaatverandering en zeespiegelstijging sneller en extremer kan zijn dan de nu gehanteerde klimaatscenario’s voorzien. Er zijn vier conceptuele lange termijn oplossingsrichtingen voor zeespiegelstijging geformuleerd, waarbij ‘meebewegen’ in de beeldvorming nog onderbelicht blijft. Dit ontwerpend onderzoek richt zich op de vraag hoe de strategie meebewegen er in Centraal Holland uit kan zien en welke dilemma’s en mogelijke toekomstbeelden dit zou kunnen opleveren.

Masterplan H20 Klimaat en Energie

Het doel is om het jonge, aardgasvrije bedrijvenpark H20 energieleverend te maken. In verband met de netcongestie die hier heerst, is ook lokaal gebruik van de opgewekte stroom een pre. Samen met bedrijven die op het terrein werken is gekeken naar mogelijkheden voor opwek en opslag van energie. Onderzocht is hoe dit in combinatie met een nieuwe inrichting de omgevingskwaliteit, de natuurwaarden en de herkenbaarheid van het terrein kan verbeteren. Een mogelijke denkrichting voor een autarkisch terrein is productie van waterstof uit hier opgewekte energie, en een waterstofpomp voor de plaatselijke transportondernemers.

Nieuwe Horizon, integratie zon en landbouw

Kunnen zonnevelden de transitie naar duurzame landbouw stimuleren? Dit team heeft in samenspraak met boeren en zonnestroomexperts concrete principes voor het integreren van zon en landbouwsystemen ontwikkeld. Die functiecombinatie levert meer rendement op, namelijk voedselproductie én opwek van energie. Bovendien dragen de opbrengsten uit de zonnepanelen financieel bij aan de transitie naar een duurzame kringlooplandbouw, waarbij strokenlandbouw met gewasrotatie een kansrijk principe is. Tijdens het onderzoek is achterhaald welke gewassen baat hebben bij de (half)schaduw die de panelen creëren, of de luwte die ontstaat in de windschaduw ervan, en zijn er verschillende ruimtelijke principes onderzocht voor de plaatsing van zonnepanelen. De conclusie: bij een goede afweging en inpassing, kunnen de opbrengsten uit landbouw zelfs toenemen.